ФИЗИКА-ТЕХНИКА ИНСТИТУТИ 80 ЁШДА

Жорий йил Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси (ЎзР ФА) ҳамда ЎзР ФА Физика-техника институтининг 80-йиллик юбилейи, ЎзР ФА Материалшунослик институтининг ташкил этилганлигининг 30-йиллиги нишонланмоқда. Физика-техника институти 1943 йилда ташкил этилган бўлиб, Ўзбекистон Фанлар академиясининг физика соҳасидаги илк ташкил топган илмий ташкилот ҳисобланади. Физика техника институтида ўз фаолиятининг турли даврларида турли хилдаги илмий йўналишлар равнақ топди ва натижада ушбу йўналишлар Ўзбекистон Фанлар академиясининг табиий фанлар йўналишлари соҳасидан ўрин олди. Ушбу институтда физикавий электроника, ядро физикаси, қаттиқ жисмлар физикаси, космик нурлар физикаси, гелиотехника ва юқори ҳароратларда материалшунослик соҳаларида илк тадқиқотлар бошланган эди. Физика-техника институти илмий йўналишлари ҳамда бўлимларининг асосида 1956 йилда ЎзР ФА Ядро физикаси институти, 1967 йилда Электроника институти (ҳозирги ЎзР ФА Ион-плазма ва лазер технологиялари институти) ва 1987 йилда “Физика-Қуёш” Илмий ишлаб чиқариш бирлашмаси ташкил этилди. Физика-техника институтининг бир қатор лабораториялари ва Катта қуёш печи билан боғлиқ бўлган тажрибавий ишлаб-чиқариш негизида ЎзР ФА Материалшунослик институти 1993 йилда ташкил этилди. 2013 йилда Физика-техника институтининг Қайта тикланувчи энергия манбаалари соҳасидаги мутахассислари тўплаган тажрибалари асосида институт худудида Ҳалқаро Қуёш энергияси институти ташкил қилинди.

Жорий йилнинг 19-21-октябрь кунлари Ўзбекистон Фанлар академияси Физика-техника институти ва Материалшунослик институти ҳамкорлигида “Замонавий физиканинг фундаментал ва татбиқий муаммолари” мавзусида Халқаро конференция бўлиб ўтди. Конференция Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси (ЎзР ФА) ва ЎзР ФА Физика-техника институти ташкил топганлигининг 80-йиллигига, шунингдек, Фанлар академияси Материалшунослик институтининг 30-йиллик юбилейига бағишланган. Конференция замонавий физиканинг долзарб фундаментал ва амалий масалаларига оид кенг кўламли муаммоларга бағишланди. Конференция қуйидаги тадқиқот йўналишларини қамраб олди: ядро ва элементар заррачалар физикаси (жумладан, уларнинг амалий жиҳатлари, шунингдек, юқори энергиялар ва космик нурлар физикаси), яримўтказгичлар ва қаттиқ жисмлар физикаси (жумладан, уларнинг амалий жиҳатлари, шунингдек, плазма физикаси), қайта тикланувчи энергия манбалари, материалшунослик ва уларнинг қўлланилиши.

Конференция ташкилий қўмитасига жами 205та илмий мақола, жумладан, Хитой, Россия, АҚШ, Қозоғистон, Туркия, Беларус, Тожикистон, Покистон, Канада ва Руминиядан хорижий олимларнинг 68та илмий мақолалари келиб тушди. Конференциянинг уч куни давомида конференция ташкилий қўмитаси томонидан танлаб олинган 16та ялпи маъруза ва 98та секция маърузалари тақдимот қилинди. Конференцияда таниқли ҳорижий олимлар, жумладан, Россиянинг Бирлашган ядро тадқиқотлар институти профессорлари Алексей Войнов ва Игорь Изосимов (БЯТИ, Дубна, Россия), Хитой Фанлар академиясидан профессор Ванг Ҳонгжун, Покистоннинг Ваҳ университетидан профессор Жамил ун-Наби, Германиялик профессор Питер Жон, Вебстер университети (АҚШ) профессори Тураева Нигора, Озарбайжоннинг Радиация муаммолари институтидан (Боку, Озарбайжон) профессор Агаев Теймур, Туркиянинг Карабюк университетидан профессор Нежла Чакмак, Канаданинг Торонто метрополитан университетидан профессор Муҳаммад Сагир, Қозоғистоннинг Ядро физикаси институтидан (Олмаота) профессор Жолдибаев Тимур долзарб илмий маърузаларини тақдим қилишди.

Конференция давомида ЎзР ФА Физика-техника институти ҳамда Покистоннинг Ваҳ университети ва Канаданинг Торонто метрополитан университетлари ўртасида илмий ҳамкорлик тўғрисидаги шартномалар имзоланди. Конференцияда ўзбекистонлик ҳамда ташриф буюрган 50дан ортиқ ҳорижий олимлар замонавий физиканинг долзарб йўналишларидаги энг охирги фундаментал ва амалий натижаларни муҳокама қилиб, ўзбекистонлик ҳамда ҳорижий олимлар ўртасида ядро физикаси ва ядро энергетикаси, водород энергетикаси, қайта тикланувчи энергия манбаалари асосидаги энергетик қурилмалар, яримўтказгичли қуёш элементлари ва турли ҳил яримўтказгичли датчиклар ҳамда ўта-ўтказувчан материалларни синтези мавзуларида фундаментал ҳамда амалий тадқиқотларни ҳамкорликда амалга ошириш тўғрисида келишиб олинди.

Физика-техника институти илмий ходим ва докторантлари тўрта асосий илмий йўналишларда фундаментал ҳамда амалий тадқиқотларни олиб боришади. Булар Назарий физика, Юқори энергиялар физикаси, Яримўтказгичлар физикаси ҳамда Қуёш энергиясини ўзгартириш йўналишлари. Назарий физикаси йўналишида институт олимлари конденсацияланган моддалар ва оптик тизимлардаги чизиқли бўлмаган тўлқин ҳодисаларини тадқиқ этиб, чизиқсиз ва тартибсиз материалларда структураларни динамикаси ва барқарорлигини таҳлил қилишнинг янги усулларини ишлаб чиқишади. Юқори энергиялар физикаси йўналишида институт ходимлари юқори ва ўта юқори энергияларда заррачалар ва ядроларнинг ўзаро таъсирининг асосий қонуниятларини ўрганадилар ҳамда юқори энергияли марказий ядро-ядро тўқнашувларида ҳосил бўлган ўта зич (кварк-глюон) материя хоссаларини тадқиқот қилишади. Яримўтказгичлар физикаси соҳасида институт олимлари ярим ўтказгичли материаллар ва тизимлардаги физик жараёнларни тадқиқ қилиб, самарали фотоэлектрик технологиялар, фотодетекторлар ва бошқа юқори сезгир сенсорларни яратиш устида ишларни амалга оширадилар. Қуёш энергиясини ўзгартириш йўналишида институт илмий ходимлари қуёш энергиясини тўғридан-тўғри, термодинамик ва термал ўзгартиришнинг физик тамойилларини ўрганиб, юқори самарали қуёш энергетик қурилмаларини яратиш устида ишлайдилар. Институтда пилот қуёш энергетик қурилмалари ва фотовольтаик энергия тизимларини ишлаб чиқариш намуналари жойлашган ноёб қуёш полигони мавжуд. Институтнинг илмий-тадқиқот ишлари 7та илмий лабораторияларида амалга оширилади: 4та илмий лаборатория ярим ўтказгичлар физикаси, 1та илмий лаборатория юқори энергиялар физикаси, 1та илмий лаборатория қайта тикланувчи энергия манбаалари ва 1та лаборатория назарий физика йўналишида. Институт олимлари Россия, АҚШ, Германия, Ҳитой, Қозоғистон, Япония, Италия, Беларус, Болгария, Тожикистон, Озарбайжон, Туркия илмий муассасалари ва университети олимлари билан физиканинг замонавий долзарб мавзуларида илмий ҳамкорликни амалга оширмоқдалар. Охирги уч йилда институт олимлари томонидан олинган фундаментал натижалар ҳар йили жаҳоннинг нуфузли илмий журналларидаги 100дан ортиқ илмий мақолаларда чоп этилмоқда. Ундан ташқари, институт олимлари ҳар йили яратилган янги ишланмалари ва услублари учун ўрта ҳисобда 20дан ортиқ фойдали модел ҳамда ихтиро патентларини қўлга киритмоқдалар.

Фундаментал натижалардан ташқари, институт олимлари ўз ишланма ва қурилмаларини мамлакатимиз ҳалқ хўжалиги ва иқтисодиёт тармоқларига кенг жорий қилмоқдалар.

Охирги йилларда институтда ҳаво, тупроқ ҳамда сувда радиоактив радон газининг концентрациясини (ҳажмий фаоллигини) онлайн режимда ўлчашга мўлжалланган Радонометр ўлчов воситалари яратилиб, ишлаб чиқилди. 2021 йилда институт тарихида илк бор институтда яратилган миллий Радонометрга “ЎЗДАВСТАНДАРТ” агентлиги сертификати олинди. Ҳозирги кунгача институтда 12та Радонометр ишлаб чиқилди. Бир нечта Радонометрлар ЎзР ФА Сейсмология институтининг сейсмик станцияларида ўрнатиш учун, бир нечтаси эса Навоий ҳамда Олмалиқ тоғ металлургия комбинатларига шахта ва бошқа махсус объектларида радон концентрациясини назорат қилиш учун етқазиб берилди.

Охирги йилларда институт олимлари арзон полимер материаллар асосида янги турдаги қуёш сув иситгич коллекторларини яратиб, кичик серияларда ишлаб чиқаришни йўлга қўйишди. Қуёш сув иситгичлари аҳоли яшаш уйларида, жамоат ҳамда ишлаб чиқарувчи корхоналардаги иссиқ сув таъминоти тизимларида иссиқлик манбаи сифатида фойдаланиш учун мўлжалланган. Йилнинг иссиқ пайтлари коллекторнинг қўлланилиши иссиқ сувга бўлган эҳтиёжини қондиришда иссиқлик энергиясининг 80% гача тежашга имкон беради. Ундан ташқари, институт ходимлари икки режимда ишловчи Қуёш комплексини яратишди. Ишлаб чиқилган Қуёш комплекси қишки мавсумда - иссиқхона режимида, яъни кўчат ўстиришга мўлжалланган. Ёзги мавсумда эса Қуёш комплекси қуритиш режимида, яъни қишлоқ хўжалик маҳсулотларини қуритишга мўлжалланган. Республика фермер хўжаликларида ушбу қурилмани ишлатиш қишлоқ хўжалик маҳсулотларини қайта ишлаш ва сақлаш сифатини яхшилашга хизмат қилади.

Ўзбекистон Фанлар академияси Физика-техника институтида марказлашган электр тармоқларидан узоқда жойлашган фермер хўжаликлари, хусусий корхона ва аҳоли учун қуввати 40 Вт дан 4 кВт гача бўлган стационар ва мобил Фотоэлектрик қурилмалар (ФЭҚ) ишлаб чиқарилмоқда ҳамда хўжалик шартномалари асосида буюртмачиларга етказиб берилмоқда. Фотоэлектрик қуриламалар қуёш энергиясини электр энергиясига айлантириб, олинган электр энергия ернинг чуқур сатҳларидан сувни чиқариб, чорва ва ерни суғориш учун, майдонларни ёритиш ҳамда маиший техникани ишлатиш учун қўлланилмоқда. Ундан ташқари Фотоэлектрик қуриламалар сувни иситиш учун ҳам ишлатилмоқда. ФЭҚларнинг тўлиқ комплекти фотоэлектрик модулни (кремнийли қуёш панеллари), аккумуляторлар батареясини, доимий 12 В электр токини 50 Гц частотали ўзгарувчан 220 В электр токига айлантирувчи инверторни ўз ичига олади.

Охирги йилларда институт олимлари томонидан кенг температура соҳасида (78 Келвиндан 500 Келвингача) чизиқли температура характеристикасига эга кичик энергия истеъмол қилувчи янги турдаги кремнийли диод термодатчиклари яратилди. Ҳозирги вақтда ушбу янги турдаги кремнийли диод термодатчикларни “ФОТОН” Акционерлик жамиятида синовдан ўтқазиш ҳамда ишлаб чиқаришни ташкилаштириш тадбирлари амалга оширилмоқда.

Ўтган йили Ўзбекистон Республикаси Инновацион ривожланиш агентлиги томонидан ташкил этилган “InnoWeek-2022” ҳалқаро инновацион ғоялар ҳафталиги бўлиб ўтди. Инновацион ғоялар ҳафталиги доирасида Ўзбекистон Республикасининг илмий тадқиқот муассасалари ҳамда Олий ўқув юртларининг энг охирги инновацион ишланма ва маҳсулотлари кўргазмаси ўтказилди. Қувонарли томони шундаки, Инновацион ривожланиш агентлиги томонидан ўтказилган ушбу кўргазмада Ўзбекистон Фанлари академияси Физика-техника институти 2022 йилда “ЭНГ ЯХШИ ИХТИРО ҚИЛИНГАН ТЕХНИКА ЛОЙИҲАСИ” номинацияси бўйича ғолиб деб топилди. Институтнинг “Қуёш ва иссиқлик энергетик қурилмалари” лабораторияси олимлари томонидан ишлаб чиқилган, Катта қуёш печида термокимёвий усулда Водород ёқилғисини олишга мўлжалланган Реакторнинг тажрибавий нусҳаси энг яхши техникавий ихтиро деб эътироф этилди. 

Жорий йилнинг сентябрь ойида Ўзбекистон Фанлар академияси Физика-техника институти йирик ҳалқаро BM@N (Нуклотрондаги барион материяси) коллаборациясига тўлақонли аъзо сифатида қабул қилинди. BM@N (Нуклотрондаги Барион Материяси) Россиянинг Бирлашган Ядро Тадқиқотлари Институтининг йирик “NICA-Нуклотрон” тезлатгич мажмуасида бошланган илк эксперимент ҳисобланади. BM@N экспериментининг асосий мақсади тезлатилган релятивистик оғир ионларнинг нишон ядролари билан тўқнашувларида ҳосил бўлган зич барион материянинг хоссаларини ўрганиш. Бундай зич барион материя хоссалари бўйича нейтрон юлдузларидаги зич материяга жуда яқиндир. BM@N ҳалқаро коллаборациясига жаҳоннинг 5 та давлатидан 13 та илмий ташкилот ҳамда универсистетлари аъзодирлар. Ўзбекистонлик олимларнинг бундай нуфузли ва йирик ҳалқаро экспериментларда иштирок этишлари жаҳонда Ўзбекистон фани нуфузини янада кўтарилишига ҳамда ўзбекистонлик ёш олимлар ва докторантларнинг ўз тадқиқот соҳаларида илғор замонавий билим, кўникма ва тажрибага эга бўлишларига имкон беради.